वैशाली (प्राचीन शहर)

वैशाली हे बिहार प्रांतातील वैशाली जिल्ह्यातील एक गाव आहे. ऐतिहासिक गाव म्हणून प्रसिद्ध असलेले हे गाव मुझफ्फरपूरपासून वेगळे झाले आणि १२ ऑक्टोबर १९७२ रोजी वैशाली जिल्हा झाल्यावर त्याचे मुख्यालय हाजीपुर येथे बनविण्यात आले. मैथिली ही इथली मुख्य भाषा आहे. ऐतिहासिक पुराव्यांनुसार जगातील पहिले प्रजासत्ताक म्हणजेच ‘प्रजासत्ताक’ ही वैशालीमध्ये स्थापन झाली. भगवान महावीरांच्या जन्मस्थळामुळे वैशाली हे जैन धर्माचे पवित्र स्थान आहे. भगवान बुद्ध या पृथ्वीवर तीन वेळा आले, ही त्यांची कर्मभूमी होती. महात्मा बुद्धांच्या काळात सोळा महाजनपदांमध्ये वैशालीचे स्थान मगधाप्रमाणेच महत्त्वाचे होते. हे स्थान बौद्ध व जैन ठिकाण असूनही पौराणिक हिंदू तीर्थक्षेत्र व पाटलिपुत्र अशा ऐतिहासिक स्थळांच्या अगदी जवळ आहे. प्रसिद्ध राजनार्तकी आणि नगरवधू आम्रपाली देखील इथे होती. आज वैशाली देखील पर्यटकांसाठी एक अतिशय लोकप्रिय ठिकाण आहे. आज वैशालीमध्ये इतर देशांची बरीच मंदिरेही बांधली गेली आहेत.

इतिहास

वैशाली जन का प्रतिपालक, विश्व का आदि विधाता,
जिसे ढूंढता विश्व आज, उस प्रजातंत्र की माता॥
रुको एक क्षण पथिक, इस मिट्टी पे शीश नवाओ,
राज सिद्धियों की समाधि पर फूल चढ़ाते जाओ|| (रामधारी सिंह दिनकर की पंक्तियाँ)

वैशालीचे नाव महाभारत काळात, इक्ष्वाकु वंशातील विशाल नावाच्या राजाने ठेवले. विष्णू पुराणात येथे राज्य करणाऱ्या ३४ राजांचा उल्लेख आहे, प्रथम राजा होते नामांदेशती आणि शेवटची सुमती किंवा प्रमाती. या घराण्यात 24 राजे होऊन गेले. राजा सुमती अयोध्या भगवान राम यांचे वडील दशरथाचे समकालीन होते. इ.स.पू. सातव्या शतकात उत्तर आणि मध्य भारतात विकसित झालेल्या 14 महाजनपदांमध्ये वैशाली हे सर्वात महत्त्वाचे स्थान होते. नेपाळच्या तराईपासून गंगेपर्यंतच्या जमिनीवर वज्जी आणि लिच्छवींच्या संघटनेने (अष्टकुल) प्रजासत्ताक व्यवस्था सुरू केली. इ.स.पू. सुमारे सहाव्या शतकात, या ठिकाणचा शासक लोकप्रतिनिधींनी निवडला आणि प्रजासत्ताकची स्थापना झाली. प्रजासत्ताकाबद्दल जगाला जागृत करणारे वैशाली हे पहिले स्थान आहे. आज जगभरात जी लोकशाही स्वीकारली जात आहे त्याचा परिणाम येथील लिच्छवी राज्यकर्त्यांचा आहे. प्राचीन वैशाली शहर एक अतिशय समृद्ध आणि सुरक्षित शहर होते ज्याभोवती तीन भिंती एकमेकांनापासून काही अंतरावर बांधले गेले होते. शहराच्या तटबंदीचे काम या तीन प्रकारांच्या भिंतींवरून लवकरात लवकर केले पाहिजे जेणेकरून शत्रूला शहराच्या आत प्रवेश करणे अशक्य होईल, असे प्राचीन ग्रंथांमध्ये वर्णन केले आहे. चीनी प्रवासी झुआनझांगच्या म्हणण्यानुसार संपूर्ण शहर सुमारे 18 मैलांच्या आसपास होते.

जेव्हा पाटलिपुत्र (आधुनिक पटना) मौर्य आणि गुप्त राजवंशांमध्ये राजधानी म्हणून विकसित झाले, तेव्हा वैशाली या प्रदेशात व्यापार आणि उद्योगांचे एक प्रमुख केंद्र होते. भगवान बुद्धांनी वैशालीजवळील कोल्हुआ येथे शेवटचा संदेश दिला. त्याच्या स्मरणार्थ, महान मौर्य सम्राट अशोकाने ई. स. पूर्व तिसऱ्या शतकात सिंह स्तंभ बांधला. महात्मा बुद्धाच्या महापरिनिर्वाणानंतर सुमारे १०० वर्षांनंतर वैशाली येथे दुसऱ्या बौद्ध परिषदेचे आयोजन केले गेले. या कार्यक्रमाच्या स्मरणार्थ दोन बौद्ध स्तूप बांधले गेले. वैशालीजवळ एक विशाल बौद्ध मठ आहे, ज्यामध्ये महात्मा बुद्धांनी उपदेश केला. भगवान बुद्धाचा सर्वात प्रिय शिष्य आनंदच्या पवित्र हाडे हाजीपूर (जुने नाव - उच्चकला) जवळ स्तूपात ठेवल्या गेल्या.

वैशाली  शहर हे आम्रपाली या नगरवधूचे जन्मस्थानही आहे. चौदाव्या तीर्थंकर भगवान महावीरांचे जन्मस्थान असल्याचेही वैशालीला वेगळेपण आहे. जैन धर्मासाठी वैशाली अतिशय महत्त्वाची आहे. येथेच जैन धर्माच्या चोविसाव्या तीर्थंकर भगवान महावीरांचा जन्म इ.स.पू. ५९ मध्ये कुंडलपूर (कुंडग्राम) येथे झाला. वज्जीकुल येथे जन्मलेल्या भगवान महावीर यांनी वयाच्या २२ व्या वर्षीपर्यंत येथेच वास्तव्य केले. अशाप्रकारे वैशाली हे हिंदू धर्मासह भारतातील इतर दोन महत्त्वाच्या धर्मांचे केंद्र होते. बौद्ध आणि जैन धर्माचे अनुयायी व्यतिरिक्त ज्यांना ऐतिहासिक पर्यटनाची आवड आहे त्यांच्यासाठी देखील वैशाली महत्त्वपूर्ण आहे. वैशालीची भूमी केवळ ऐतिहासिकदृष्ट्या श्रीमंत नाही तर कला आणि संस्कृतीच्या दृष्टीकोनातून खूप श्रीमंत आहे. वैशाली जिल्ह्यातील चेचेर (श्वेतपूर) कडून मिळालेली शिल्प आणि नाणी पुरातत्त्व महत्त्व आहेत.

पूर्व भारतात मुस्लिम राज्यकर्त्यांच्या आगमनाच्या आधी वैशाली मिथिलाच्या कर्नाट घराण्याच्या राजवटीत राहिली, परंतु लवकरच बख्तियार खिलजींनी येथे राज्य केले. बंगालचा राज्यकर्ता हाजी इलियास शाह यांनी तुर्क-अफगाण काळात इ.स. १३३५ ते इ.स. १३५८ पर्यंत येथे राज्य केले. बंगालच्या मोहिमेदरम्यान बाबरने गंडक किनारपट्टीवर आपले सैन्य पाठवले. ई. स. १५७२ एडी ते ई. स.  १५७४ दरम्यान बंगालच्या बंडखोरीला चिरडून टाकण्यासाठी अकबरच्या सैन्याने दोनदा हाजीपूर किल्ल्याला वेढा घातला. अठराव्या शतकादरम्यान तिरहूत नावाने ओळखला जाणारा हा प्रदेश अफगाणांनी ताब्यात घेतला. स्वातंत्र्य चळवळीच्या वेळी वैशालीच्या हुतात्म्यांनी अग्रणी भूमिका बजावली आहे. बसवणसिंग, बेचन शर्मा, अक्षयवत राय, सीताराम सिंह, बैकंठ शुक्ला, योगेंद्र शुक्ला या स्वातंत्र्यसैनिकांनी ब्रिटीश राजवटीविरूद्धच्या लढ्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. स्वातंत्र्यलढ्यात महात्मा गांधी १९२०, १९२५ आणि १९३४ मध्ये वैशाली येथे आले. वैशालीची नगरवधू ही आचार्य चतुर्सेन यांनी लिहिलेल्या रचना आहेत. या चित्रपटामध्ये अजातशत्रू अभिनेता श्री सुनील दत्त यांनी साकारला आहे.