महाराष्ट्रातील किल्ले

रायगड - १६७० आणि ८० च्या दशकांतील मराठ्यांची राजधानी

राजगड, रायगड, शिवनेरी, तोरणा, सिंहगड, प्रतापगड, पुरंदर, लोहगड, पन्हाळा, सिंधुदुर्ग, विजयदुर्ग, जंजिरा, विशाळगड, मंगरुळगड इ. महत्त्वाचे किल्ले श्री छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या स्वराज्यात होते. श्री छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म शिवनेरी गडावर झाला. त्यांनी प्रथम जिंकलेला किल्ला तोरणा होय. राजगड ही मराठी राज्याची पहिली राजधानी होती. नंतर रायगड झाली. राजगड हा किल्ला श्री छत्रपती शिवाजी महाराजांनी स्वतः बांधून घेतला. त्यापूर्वी त्या शहामृग नावाच्या डोंगरावर मुरुंबदेवाचे (ब्रह्मदेवाचे) देऊळ होते. ते देऊळ अजूनही रायगडच्या बालेकिल्ल्यावर आहे. सिंधुदुर्ग, विजयदुर्ग व जंजिरा हे अरबी समुद्राला लागून असलेले किल्ले/जलदुर्ग आहेत. ते समुद्रमार्गे होणाऱ्या शत्रूंच्या हल्ल्यापासून स्वराज्याचे रक्षण करत. महाराष्ट्रातील हे सर्व किल्ले महाराष्ट्र देशाची शान आहेत.

राज्यव्यवहारकोशात शिवाजी महाराजांच्या आज्ञेनुसार रघुनाथपंत हनुमंते यांनी किल्ल्यांचे मुख्य ३ प्रकार सांगितले आहेत,

१) गिरिदुर्ग किंवा डोंगरी किल्ला २) भुईकोट किला ३) द्वीपदुर्ग अथवा जंजिरा

श्री छत्रपती शिवाजी महाराजांनी बांधलेले किल्ले :-

महाराष्ट्रातील २३६हून अधिक किल्ल्यांची यादी पुढे दिली आहे. यांतील बऱ्याच किल्ल्यांना दोन-दोन, तीन-तीन नावे होती.^[१]^[२] किल्ला=गड=टंका=टक्का=टाक=दुर्ग असलेल्या ३७किल्ल्यांची यादी :-

१) अक्काराणीचा किल्ला/अक्राणीचा किल्ला, २) असदगड/अकोल्याचा किल्ला ३) अहमदनगरचा किल्ला/भुईकोट किल्ला१३) कठिणगड/तुंग, ४) कर्नाळा/स्वरूपगड, ५) कल्याणगड/नांदगिरीचा किल्ला, ६) कोंढाणा/सिंहगड, ७) कोथळीगड/पेठचा किल्ला ८) कोहोजचा किल्ला/किल्ले कोह-अज/रूपगड, ९) खडकाला/पुरंदरचा उपगड, १०) गाविलगड/गवळीगड, ११) घारगड/गडगडा, १२) जंजाळा किल्ला/वैशागड, /\१३) तुंग/कठिणगड, १४) तिकोना/वितंडगड, १५) दातेगड/सुंदरगड, १६) देवगिरी/दौलताबाद, १७) धनगड/किल्ले येकोला/एकोल्याचा किल्ला, १८) नगरधन (रामटेक)/वाळके किल्ला, १९) परंडा/रंडका किल्ला, २०) पळसगड/पळसखोल, २१) पेबचा किल्ला/बिकटगड, २२) प्रबळगड/मुरंजन, २३) भंडारगड/भांडारटक्का, २४) मंगळगड/कांगोरी, २५) मधुमकरंदगड/मकरंदगड, २६) माणिकगड/टंका, २७) मृगगड/किल्ले अत्रा, २८) लोंझा किल्ला/महादेव टाक किल्ला, २९) विचित्रगड/किल्ले रोहिडा, ३०) विसापूरचा किल्ला/विसागड/संबळगड, ३१) विश्रामगड/कुर्डूचा किल्ला/किल्ले कुर्ड, ३२) वेताळगड/वाडीचा किल्ला, ३३) वेसावेचा किल्ला/वरसोवाचा किल्ला/मढ किल्ला, ३४) संतोषगड (ताथवड्याचा किल्ला) ३५) सागरगड/खेडदुर्ग/खेडटक्का, ३६) सिद्धगड/नरटक्का, ३७) सोनगीरचा किल्ला/भाबेर/लळींग, .. (अपूर्ण यादी)

/\जिंजी/सेंजी (तमिळनाडू) .

जिल्हावार किल्ले

_{टीप : जिल्ह्याच्या नावापुढील आकडा त्या जिल्ह्याच्या यादीत असलेल्या एकूण किल्ल्यांची संख्या दाखवतो. या किल्ल्यांशिवाय आणखीही काही लहान किल्ले असू शकतात.}

अकोला जिल्हा (२)

अकोला किल्ला (असदगड)
नरनाळा किल्ला

अमरावती जिल्हा (१)

गवळीगड (गाविलगड)

अहमदनगर जिल्हा (१२)

उस्मानाबाद जिल्हा (२)

परंडा हा किल्ला भुईकोट किल्ला आहे.या किल्ल्यावर लढाई न झाल्यामुळे त्याला रंडका किल्ला म्हटले जाते.

औरंगाबाद जिल्हा (९)

अंतुरचा किल्ला
जंजाळा किल्ला/वैशागड
तलतम गड
देवगिरी (दौलताबाद)
भांगशीमाता गड
महादेव टाक किल्ला (लोंझा किल्ला)
लहूगड
वेताळगड किल्ला (वाडीचा किल्ला)
सुतोंडा

कोल्हापूर जिल्हा (९)

गोंदिया जिल्हा (१)

गोंदियाचा प्रतापगड

चंद्रपूर जिल्हा (७)

चंद्रपूरचा किल्ला
बल्लारशा
माणिकगड
भद्रावती किल्ला
लोहगड
चंदनखेडा किल्ला
गोंड राज्याचा किल्ला

जळगाव जिल्हा (४)

अंमळनेरचा किल्ला
कन्हेरगड
पारोळयाचा किल्ला या भुईकोट किल्याची बांधणी हरी सदाशिव दामोदर यांनी सन १७२७मध्ये स्थानिक व्यापारी लोकांच्या सुरक्षेसाठी व सभोवतालच्या प्रांतावर नियंत्रण राखण्यासाठी केली होती.
बहादरपूर किल्ला

बीड जिल्हा(२)

धर्मापुरीचा किल्ला
धारूर किल्ला

भंडारा जिल्हा(१)

अंबागड किल्ला (तुमसर तालुका)

ठाणे जिल्हा (३९)

धुळे जिल्हा (१)

सोनगीरचा किल्लाभाबेर/लळींग

नंदुरबार जिल्हा (१)

अक्काराणीचा किल्ला (अक्राणीचा किल्ला)

नागपूर जिल्हा (६)

नाशिक जिल्हा (४०)

पुणे जिल्हा (२६)

_{पुणे जिल्ह्यात किमा
न २९ किल्ले आहेत. या सर्व किल्ल्यांना प्रत्यक्ष भेट देऊन आलेल्या संदीप मा.तापकीर यांनी ’श्रीमंत छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या जहगिरीतून...’ हे पुस्तक लिहिले आहे. तापकिरांनी आपल्या पुस्तकाची तालुकानिहाय मांडणी करून त्या त्या तालुक्यातल्या गडकोटांची माहिती नकाशे आणि छायाचित्रांसहित दिली आहे. या २९ किल्यांपैकी २२ किल्ल्यांची नावे याप्रमाणे :-}

मुंबई शहर, उपनगर

रत्‍नागिरी व सिंधुदुर्ग जिल्हा (४२)

रायगड जिल्हा (३४)

सांगली जिल्हा (११)

सातारा जिल्हा (२४)

सोलापूर जिल्हा (२)

यादीत समावेश नसलेले किल्ले

भगवान चिले यांच्या ’दुर्गम दुर्ग’ या पुस्तकावरून :-

अचला
कांचन
मनमाडजवळचा कात्रा
कोंढवी
कोळदुर्ग
कोळदेहेर
खारेपाटण (सिंधुदुर्ग जिल्हा)
खैराईगड
मनमाडजवळचा गोरखगड
देहेरगड
आंबोलीजवळचा नारायणगड
जुना पन्हाळा
पालगड
भवानीगड
भास्करगड (नाशिक जिल्हा)
कणकवलीजवळचा भैरवगड (सिंधुदुर्ग जिल्हा)
कोथळ्याचा भैरवगड
नरडव्याचा भैरवगड
मेसणा
मोरधन
मोहनदर (नाशिक जिल्हा)
रांजणगिरी
राजदेहेर
रामदुर्ग
वाघेरा
सदानंदगड (सिंधुदुर्ग जिल्हा)
सिद्धगड (सिंधुदुर्ग जिल्हा)
कणकवलीचा सोनगड (सिंधुदुर्ग जिल्हा)
बांद्याजवळचा हनुमंतगड
उदगीरचा भुईकोट किल्ला, उदगीर. (लातूर जिल्हा)
रेवदंडा किल्ला

हे सुद्धा पहा

संदर्भ

साचा:संदर्भयादी

बाह्य दुवे

साचा:महाराष्ट्रातील किल्ले साचा:महाराष्ट्रातील किल्ले (विभागवार)

[1] साचा:Cite web

[2] ttps://www.maharashtratourism.gov.in/treasures/forts

[१]

[२]

महाराष्ट्रातील किल्ले

अनुक्रमणिका

जिल्हावार किल्ले

अकोला जिल्हा (२)

अमरावती जिल्हा (१)

अहमदनगर जिल्हा (१२)

उस्मानाबाद जिल्हा (२)

औरंगाबाद जिल्हा (९)

कोल्हापूर जिल्हा (९)

गोंदिया जिल्हा (१)

चंद्रपूर जिल्हा (७)

जळगाव जिल्हा (४)

बीड जिल्हा(२)

भंडारा जिल्हा(१)

ठाणे जिल्हा (३९)

धुळे जिल्हा (१)

नंदुरबार जिल्हा (१)

नागपूर जिल्हा (६)

नाशिक जिल्हा (४०)

पुणे जिल्हा (२६)

मुंबई शहर, उपनगर

रत्‍नागिरी व सिंधुदुर्ग जिल्हा (४२)

रायगड जिल्हा (३४)

सांगली जिल्हा (११)

सातारा जिल्हा (२४)

सोलापूर जिल्हा (२)

यादीत समावेश नसलेले किल्ले

हे सुद्धा पहा

संदर्भ

बाह्य दुवे

दिक्चालन यादी

महाराष्ट्रातील किल्ले

जिल्हावार किल्ले

अकोला जिल्हा (२)

अमरावती जिल्हा (१)

अहमदनगर जिल्हा (१२)

उस्मानाबाद जिल्हा (२)

औरंगाबाद जिल्हा (९)

कोल्हापूर जिल्हा (९)

गोंदिया जिल्हा (१)

चंद्रपूर जिल्हा (७)

जळगाव जिल्हा (४)

बीड जिल्हा(२)

भंडारा जिल्हा(१)

ठाणे जिल्हा (३९)

धुळे जिल्हा (१)

नंदुरबार जिल्हा (१)

नागपूर जिल्हा (६)

नाशिक जिल्हा (४०)

पुणे जिल्हा (२६)

मुंबई शहर, उपनगर

रत्‍नागिरी व सिंधुदुर्ग जिल्हा (४२)

रायगड जिल्हा (३४)

सांगली जिल्हा (११)

सातारा जिल्हा (२४)

सोलापूर जिल्हा (२)

यादीत समावेश नसलेले किल्ले

हे सुद्धा पहा

संदर्भ

बाह्य दुवे

दिक्चालन यादी

शोधा